صَحابَه مسلمانانی هستند که پیامبر گرامی اسلام را ملاقات کرده‌ و تا پایان عمر ایشان به او ایمان داشتند. تعداد صحابه به بیش از ۱۰۰ هزار نفر رسیده بود. آنچه که از اهل سنت بیان میشود این است که تمامی صحابه عادل بودند و اگر شخصی که عضو صحابه بود عملی برخلاف عدالت انجام داده بود به دلیل خطای در اجتهاد بوده است.

یاران پیامبر

صَحابَه مسلمانانی هستند که پیامبر گرامی اسلام را ملاقات کرده‌ و تا پایان عمر ایشان به او ایمان داشتند. تعداد صحابه به بیش از ۱۰۰ هزار نفر رسیده بود. آنچه که از اهل سنت بیان میشود این است که تمامی صحابه عادل بودند و اگر شخصی که عضو صحابه بود عملی برخلاف عدالت انجام داده بود به دلیل خطای در اجتهاد بوده است. اما دیدگاه شیعیان به مسئله متفاوت بود آنها اعتقاد داشتند که صحابه نیز مانند افراد عادی بودند و هیچ تفاوتی با دیگر مسلمانان نداشتند و عدالت برای همه باید یکسان اجرا شود و برای زنان نیز تعبیر صحابیات به کار برده شده است.

از آنجا که یاران پیامبر تا تا سال ۱۰۰ قمری زندگی کرده اند، دوران اصحاب پیامبر را نزدیک به یک قرن تخمین زده‌اند. آخرین عضو از صحابه عبدالله بن ابی اوفی بود که در کوفه از دنیا رفت و بعد از آن سهل بن ساعدی بود که در مدینه در گذشت و سپس انس بن مالک بود که در بصره درگذشت و آخرین صحاب عبدالله بن یسر بود که در شام فوت کرد. آخرین تاریخ درگذشت برای عامر بن واثله ثبت شده است او در دولت مختار بن ابی عبید ثقفی پرچمدار بود.

صحابه‌نگاری

اهل سنت بر این معتقدند که صحابه یا همان یاران پیامبر همگی عادل بودند  و بعضی از عالمان اهل سنت با این نظریه کاملا مخالف‌اند. مثلا ابن ابی الحدید (سنی معتزلی) در مورد افرادی که جنگ جمل را بر پا کرده‌اند می‌گوید:

«همه اینها از نظر یاران معتزلی ما نابودند به جز عائشه و طلحه و زبیر؛ زیرا این سه نفر توبه کردند و بدون توبه، حکم اینها نیز به خاطر اصرارشان بر بغی، دوزخ است.»

و درباره لشکریان شام در صفین می‌نویسد:

«همگی آنها از نظر یاران معتزلی ما نابودند؛ زیرا بر بغی پای فشردند و مرگشان نیز بدین حال بود؛ خواه سران آنها و خواه پیروانشان.»

همچنین درباره خوارج نیز می‌نویسد:

«آنها از نظر یاران معتزلی ما بدون اختلاف نظر در دوزخند. به طور کلی، یاران ما هر فاسقی را که در حال فسق بمیرد دوزخی می‌دانند و شکی نیست که یاغی و خروج کننده بر امام حق، فاسق است.»

برخی از آیات برای عادل بودن یاران پیامبر قرآن فرستاده شده است؛ از جمله وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِ‌ینَ وَالْأَنصَارِ‌ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّ‌ضِی اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَ‌ضُوا عَنْهُ (ترجمه: و پیشگامان نخستین از مهاجران و انصار، و کسانی که با نیکوکاری از آنان پیروی کردند، خدا از ایشان خشنود و آنان [نیز] از او خشنودند)

بعضی از عالمان دینی بر این معتقد بودند که آیه‌ای که در بالاتر به آن اشاره کردیم دلیل بر این موضوع نیست که یاران پیامبر همگی عادل هستند  علت این امر این است که در یرخی از آیات الهی قرآن نیز آمده است که در دلهای آنها مرض است. برخی از آنان جاسوسانی برای منافقان بودند و برخی دیگر فاسق بودند. این کار در حدی بود که خود پیامبر (ص)  از کارهای آنها ناراحت و رنجور میشد. هم اکنون با توجه به دلایلی که آوردیم نمیتوانیم بگوییم که همه یاران پیامبر شریف بودند و بی گناه.

البته ممکن است بعضی‌ها بگویند خوب پس چگونه خداوند آیه‌ای برای مدح آنها نازل میکند؟ در جواب به این سوال باید بگوییم که خداوند بلند مرتبه که فَإِنَّ اللَّهَ لَا یرْ‌ضَیٰ عَنِ الْقَوْمِ الْفَاسِقِینَ (ترجمه: قطعا خدا از گروه فاسقان خشنود نخواهد شد.)ثانیا برتری و رضایت خدا از آنها، به دلیل ایمان و عمل صالح آنها است، چرا که مدح مؤمنین در این آیه، در حالی است که منافقان را به سبب کفر و کارهای بدشان سرزنش می‌کند. ۱۲۳ سوره نساء که می‌گوید: «هر کس بدی کند، در برابر آن کیفر می‌بیند» و نیز بسیاری آیات دیگر.

آیه دیگری که برای عدالت یاران پیامبر آمده است:کنتُمْ خَیرَ‌ أُمَّةٍ أُخْرِ‌جَتْ لِلنَّاسِ (ترجمه: شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده‌اید)

طبق روایت‌هایی که از گفته‌های عالمان دینی وجود دارد: این آیه برای بهترین امت بودن کافی است که گروهی «بهترین» در آنها باشد که در دیگر امت‌ها نبوده باشد. به علاوه اگر بر عدالت همه امت اسلامی دلالت کند، نباید در میانشان منافق و مرتد یافت شود، در حالی که قطعا چنین نیست.

نظر شیعه

شیعه به این معتقد است که صحابه پیامبر نیز مانند تمامی انسان‌ها عدالت برای آنها یکسان است و برای هیچ‌کس کم و یا زیاد حساب نمیشود.

از آنجا که یاران پیامبر ۱۱۴ نفر بودند بنابراین هرکدام از افراد دارای ویژگی‌های رفتاری متفاوت بودند و اما غیر ممکن است که همه آنها در مدت زمان بسیار کوتاهی توانسته باشند به درجه‌ای از ایمان برسند که هیچ کار گناهی انجام ندهند و البته این در حالی است که بسیاری از آنها با خواست قلبی خود تصمیم به مسلمان شدن گرفته بودند و البته بعضی از آنها نیز به دلیل ترس و بیچارگی و برخی دیگر هم به دلیل باب تالیف قلوب.

اما نکته بسیار جالی که در نقد نظریه عدالت یاران پیامبر آورده‌اند این است که: اگر صحابی بودن مانع گناه می‌شود، پس چگونه برخی از صحابه مانند عبدالله بن جحش و عبدالله بن خطل و ربیعه بن امیه و اشعث بن قیس، مرتد شدند.

اما یاران پیامبر اقداماتی انجام دادند که اگر عدالت با آنها برخورد نکند امری کاملا غلط است برای مثال آنها به جنگ با امام علی(ع) پرداختند و اقدام به کشتن انسان‌های بی‌گناه کردند و به ناحق اموال مردم را دزدیدند. شروع به فریب دادن بعضی مسلمانان کردند، فتنه ایجاد کردند و به دنبال ریاست بودند. طبق روایتی که آورده اند: اعمال خالد بن ولید که حتی موجب اعتراض شدید خلیفه دوم شد، اعمال مروان بن حکم در زمان عثمان، و نیز کارهای بسر بن ارطاه و مغیره بن شعبه، و ولید بن عقبه که همه اینها از صحابه بوده‌اند.

از نظر اهل شیعه برترین صحابه امام علی (ع) به همراه دو فرزندشان یعنی امام حسن و امام حسین (ع) می باشند.

پیامبر گرامی اسلام در خصوص یاران پیامبر می‌فرمایند: پروردگارا!  اصحاب منند. پس گفته می‌شود: تو نمی‌دانی که پس از تو چه کردند. پس من همان را می‌گویم که بنده نیکوکار [یعنی حضرت عیسی(ع)] گفت: «و تا وقتی در میانشان بودم بر آنان گواه بودم. پس چون روح مرا گرفتی، تو خود بر آنان نگهبان بودی، و تو بر هر چیز گواهی. اگر عذابشان کنی، آنان بندگان تواند و اگر بر ایشان ببخشایی تو خود توانا و حکیمی.» . پس به من گفته می‌شود: از هنگامی که تو از آنها جدا شدی دائما به عقب برگشتند.»

تهیه کننده : توپ تاپ