شب اول قبر مفهومی است که در دین اسلام به آن بسیار اشاره شده است و همچنین در مورد عذاب شب اول قبر و سؤال و جواب ملائک در مورد اعمال نیک و بد انسان آیات و روایات بسیاری بیان شده است.مرگ یک حقیقت الهی است که همه‌ی انسان‌ها بدون استثنا به آن دچار خواهند شد. بسیاری از ما مرگ عزیزانمان را تجربه کرده‌ایم و برایمان بسیار دردناک بوده است. قرآن کریم می‌فرماید: «شما مرگ را مي‌چشيد»؛ (كلّ نفسٍ ذائقة الموت). در این مقاله قصد داریم مجموعه‌ای از کارها و مناجات‌هایی که در شب اول از دست رفتن عزیزانمان می‌توانیم انجام دهیم تا به آرامش آن‌ها کمک کنیم، بیان کنیم. در این مقاله سعی شده است تا مجموعه احادیثی که از پیامبر اکرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ و امامان معصوم علیه اسلام در مورد اعمالی که در شب اول قبر موجب آرامش متوفی می‌شود، ذکر شده است، آورده شود. همچنین نکات و روایاتی نیز از کتب علمای برتر اسلام نیز مورد بحث قرار گرفته است.

عالم برزخ و شب اول قبر

همه‌ی انسان‌ها پس از مرگ وارد عالم برزخ می‌شوند و تا روز موعود به حیات برزخی ادامه خواهند داد. در قرآن و بسیاری از احادیث و روایات در مورد مرگ و فانی بودن دنیا و همچنین عالم برزخ گفته شده است. در برخی از احادیث عالم برزخ همان عالم قبر تعبیر شده است. برای مثال در روايتي كه از امام صادق ـ عليه السّلام ـ پرسيدند: برزخ چيست آن حضرت فرمود: قبر از هنگام مرگ آدمي است تا روزي كه قيامت مي شود. پس باید در نظر داشت که انسان پس از مرگ و دفن شدن در خاک در حقیقت نمرده است و فقط جسم او طعم مرگ را چشیده است. روح او همچنان زنده است و به آرامش نیاز دارد. چرا که در قرآن بارها به این نکته اشاره شده است که پس از مرگ تنها جسم انسان است که فنا می‌شود و روح او همچنان زنده است.

منظور از قبر صرفاً مکانی که جسم خاکی دفن می‌شود نیست، بلکه به عالم برزخی که روح معنوی انسان پس از مرگ به زندگی خود ادامه می‌دهد نیز اطلاق می‌شود. امام علی علیه السلام در مورد زنده بودن روح انسان پس از مرگ جسم خاکی می‌فرماید: ... او مي شناسد كسي را كه او را غسل مي دهد و قسم مي دهد افرادي را كه جنازه او را حمل مي كنند كه به سرعت ببرند و زودتر به خاك بسپارند و وقتي كه او را وارد در قبرش مي كنند دو مَلَك به نزد او مي آيند و آن دو، دو فرشته بازپرسي و بازجوئی كننده از عقاید و كردار او هستند.

بسیاری از ما تصور می‌کنیم منظور از شب اول قبر، اولین شبی است که جسم خاکی دفن می‌شود و حتماً باید از نظر زمانی شب شده باشد. برای مثال برای شروع شب اول قبر شخص که صبح دفن شده است حتماً باید ساعاتی از روز بگذرد و شب فرا برسد. در حالی که چنین نیست. بلکه درست پس از دفن جسم خاکی، شب اول قبر شروع می‌شود و روح انسان باید پاسخگوی اعمال خود باشد. زیرا ملاک زمان در عالم برزخ این جهان خاکی نخواهد بود. درست مانند زمانی که یک انسان در روز می‌خوابد و خواب می‌بیند زمانی که یک جسم خاکی دفن می‌شود، بلافاصله برای او مناسک شب اول قبر شروع می‌شود.

سؤال دیگری که در مورد شب اول قبر ممکن است پیش بیاید این است که آیا شب اول قبر صرفاً برای افرادی است که جسم آن‌ها دفن شده است. آیا افرادی که به هر دلیل جسم آن‌ها پس از مرگ دفن نشده  است، شب اول قبر نخواهند داشت. باید پاسخ داد که شب اول قبر صرفاً برای افرادی که جسم آن‌ها پس از مرگ دفن شده است نیست و حتی کسانی که پس از مرگ جسم خاکی آن‌ها دفن نشده است باز هم شب اول قبر دارند و ملائک از آن‌ها سؤال می‌پرسند.

دعا و خیرات برای آرامش روح درگذشتگان

آيا دعا و خيرات از طرف زنده‌ها موجب كاهش عذاب قبر شخص مرده مي شود؟ و اصولاً چه چيزهاي موجب افزايش يا كاهش عذاب قبر مي شود؟ هرچند اولین چیزی که مایه‌ی آرامش روح و رهایی از عذاب شب اول قبر می‌شود، کارها و اعمال خود انسان است که زمانی که زنده بوده است در این جهان انجام داده است. اما آیا زنده‌ها می‌توانند برای آرامش روح درگذشتگان خود کاری انجام دهند؟ آیا شرایط و وضعیت درگذشتگان به وسیله‌ی کارهای افرادی که در هنوز در قید حیات هستند قابل تغییر است؟

برای آرامش روح درگذشتگان در شب اول قبر می‌توان کارهایی را انجام داد و مناجات‌هایی را به جا آورد تا ثواب آن برای روح آن‌ها آرامش بخش باشد. این مسئله در آیات و روایات مختلفی توسط امامان بیان شده است. برای مثال امم صادق علیه السلام فرموده‌اند: كه بسا باشد كه ميّت در تنگي و شدّتي بوده باشد و حق تعالي به او وسعت دهد و تنگي را از او بردارد پس به او گويند كه اين فرح كه تو را روي داد به سبب نمازي است كه فلان برادر مؤمن براي تو كرد.

همچنین آن حضرت در روایت دیگری نیز فرموده‌اند: نماز و روزه و حجّ و تصدّق و ساير اعمال خير و دعا و ثواب آن اعمال براي كسي كه آن اعمال را انجام داده و براي مرده هر دو نوشته مي شود و وارد قبر او مي‌شود. این بدین معنی است که انجام کارهای خیر نه تنها برای روح درگذشته موجب آرامش است بلکه ثواب آن برای خیرات کننده نیز نوشته خواهد شد.

آیات روایات در مورد تأثیر کارهای بازماندگان بر درگذشتگان

پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: روزي حضرت عيسي ـ عليه السّلام ـ از كنار قبري گذشت كه صاحب آن در عذاب بود، سال بعد نيز دوباره از کنار همان قبر گذر كرد ولي از عذاب صاحب قبر خبري نبود، سبب را از خداوند پرسيد، وحي آمد كه از اين ميّت فرزندي صالحي به بلوغ رسيد و براي مردم راهي درست كرد و يتیمي را پناه داد و ما به بركت آن از پدر گذشتيم.

همچنین پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ در روایت دیگری می‌فرمایند: هرگاه كسي به نيّت وجه الله نذري كند تا ثوابش براي ميتي باشد چنين نذري مفيد و وفاء به آن لازم است.

احادیث بسیاری وجود دارد که در مورد فضیلت و ثواب صدقه برای درگذشتگان نکات بسیاری را بیان کرده‌اند. برای مثال در روايتي صحيحة سعد از پيامبر ـ  صلّي الله عليه و آله ـ مي پرسد، آيا صدقه دادنِ من براي روح مادرم سودي دارد؟ پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: بلي.

در دین اسلام زیارت اهل قبور و همچنین مناجات و دعا برای آن‌ها سفارش شده است. در احادیث بسیاری سفارش شده است که روز جمعه به زیارت اهل قبور برویم و برای شادی و آرامش روح آن‌ها دعا بخوانیم و خیرات بدهیم.

امام صادق ـ عليه السّلام ـ در این باره می‌فرمایند: هرگاه شخصي به نيّت ميتي صدقه دهد، خداوند جبرئيل را فرمان مي دهد كه اين هديه را به قبر او برساند.

آیات و روایات فوق این موضوع را می‌رساند که پس از مرگ پرونده اعمال انسان بسته نمی‌شود و به واسطه‌ی کارهای نیک دیگران و همچنین راه و روش نیکی که خود او در هنگام حیات بنیاد نهاده باشد، می‌توان بر وضعیت متوفی در دنیای برزخ تأثیر گذاشت.

این حضرت در حدیث دیگری که در مورد نماز برای درگذشتگان است می‌فرمایند: به واسطه‌ی نمازي كه براي ميت خوانده مي شود تنگي قبر او به فراخي تبديل مي شود.

ابن عباس در روايتي از رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ نقل مي‌كند: خواندن سوره‌ی «تبارك الملك» بر سر قبر در گذشتگان موجب نجات آن‌ها از عذاب قبر است.

در کتاب دعوات قطب راوندي آمده است که: « هرگاه ميتي دفن شد، بر قبر او سه بار اين جمله را بخوانند، خداوند عذاب را از او تا روز دميده شدن صور برمي دارد، اللهم اني اسئلك بحق محمد و آل محمد ان لا تغذب هذا الميت.»

عذاب اول قبر تنها برای انسان‌های گناه‌کار نیست و همه‌ی انسان‌ها حتی معصوم‌ترین آن‎ها در شب اول قبر مورد سؤال و پرسش ملائک قرار می‌گیرند. حتی رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ و پس از خاك سپاري دختر گرامي خود (رقيه) با چشم گريان فرمود: از خداي سبحان خواستم عذاب قبر را از او بردارد و خداوند او را بخشيد. پس دعا مؤثر است. این بدین معنی است که حتی دختر رسول اکرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ نیز مورد پرسش ملائک قرار می‌گیرد و باید برای او نیز دعا کرد. نکته‌ی دیگری که از این روایت برداشت می‌شود این است که می‌توان با دعا احوال درگذشتگان را تغییر داد و آن‌ها را مورد رحمت الهی قرار داد.

تقریباً تمامی علما تأثیر دعا و اعمال بازماندگان را برای درگذشتگان پذیرفته‌اند و تأیید کرده‌اند که به واسطه‌ی کارهای نیک، دعا و خیرات می‌توان موجب رهایی و کاهی عذاب قبر درگشتگان شد.

برای آرامش روح درگذشتگان در شب اول قبر چه دعاهایی مؤثرتر است؟

در آیات و روایات بسیاری به عذاب شب اول قبر و همچنین راه‌هایی برای کاهش آن اشاره شده است. علما و امامان به خواندن سوره‌هایی از قرآن اشاره کرده‌اند که می‌تواند موجب آرامش روح درگذشته در شب اول قبر شود. نظرات متفاوتی در مورد خواندن سوره‌های خاصی از قرآن برای کاهش عذاب شب اول قبر وجود دارد. بسیاری از علمای شیعه خواندن سوره‌های "یس" و "الرحمن" و همچنین بعضی دیگر از سوره‌های قرآن را توصیه کرده‌اند.

به طور کلی در مورد خواندن قرآن و تأثیر آن در آرامش درگذشتگان آیات و روایات بسیاری از پیامبر اکرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ وجود دارد. در ادامه تعدادی از آن‌ها بیان شده است.

از پیامبر اکرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ نقل شده است: «مردگانتان را که در قبرها آرمیده اند از یاد نبرید. مردگان شما امید احسان شما را دارند. مردگان شما زندانی هستند و به کارهای نیک شما رغبت دارند. آن‌ها خود، قدرت انجام کاری را ندارند، شما صدقه و دعایی به آن‌ها هدیه کنید.»

در روایت دیگری از حضرت امام صادق - علیه السلام - می فرمایند: «مرده به خاطر طلب رحمت و آمرزشی که برای او می شود شادمان می گردد، همان گونه که زنده به وسیله هدیه ای که به او می دهند، خوشحال می گردد.» ایشان همچنین در روایتی دیگر فرموده‌اند که ثواب سه چیز پس از مرگ نیز به انسان خواهد رسید. اولین آن صدقه جاریه است. دومین آن راه و رسم و روش نیکویی است که انسان در زمان زنده بودن به آن عمل کند و موجب شود تا دیگران از آن راه و روش نیکو الگو بگیرند و به آن عمل کنند. سومین نیز تربیت فرزندی شایسته است که برای پدر و مادر خود از خداوند طلب آمرزش کند و کارهایی انجام دهد که موجبات آمرزش والدین را فراهم آورد.

اما صادق علیه السلام در روایت دیگری می‌فرمایند، «همان گونه که زندگان با هدایا، شاد می‎شوند اهل قبور و برزخیان نیز با ترحم و استغفار که نسبت به آنان می‎شود؛ شاد می‎گردند.»

در این باره حضرت امام رضا - علیه السلام- نیز فرموده‌اند: « هر کس قبر مؤمنی را زیارت کند و در کنار آن هفت مرتبه إنّا انزلناه بخواند، خداوند او را با صاحب قبر می آمرزد. »

‎در حالت احتضار خواندن سوره هایی مانند سوره های یس، صافات، احزاب، آیة الکرسی، آیه ۵۴ سوره اعراف، و سه آیه آخر سوره بقره در روایات توصیه شده است.

همچنین در شب اول قبر؛ مستحب است دو رکعت نماز وحشت خوانده شود که در رکعت اول بعد از سوره حمد، یک مرتبه آیة الکرسی و در رکعت دوم، بعد از سوره «حمد»، ۱۰ مرتبه سوره «انا انزلنا» خوانده شود.

امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمودند: سوره «تبارک» بالای سر قبر میت خوانده شود تا موجب رفع عذاب قبر از او گردد.

در کتاب مفاتیح الجنان آمده است که برای میت هر سوره‌ای از قرآن خوانده شود ثواب دارد و نسبت به خواندن سوره‌ی حمد و توحید و تبارك، یس و قدر سفارش شده است.

اعمالی که در شب اول قبر برای آرامش روح متوفی سفارش شده است

قبل از هر کاری برای روح درگذشته دعا کنید و از خداوند برای روح او طلب آمرزش کنید. در روایات آمده است که پیامبر حتی هنگام دفن دختر خود رقیه، از خداوند برای روح او آمرزش طلب کرد و فرمودند که خداوند دعا را پذیرفت. پس دعا کردن و طلب آمرزش برای آرامش روح متوفی تأثیرگذار است. از پیامبر (ص) روایت است که: «هیچ هدیه و هیچ تحفه‌ای به سوی میت فرستاده نمی‌شود که برتر از استغفار و طلب آمرزش باشد و اگر فرزند دارد استغفار او بهتر از هر شخص و کس دیگری است.»

یکی از دلایل اصلی عذاب شب اول قبر داشتن نماز و روزه قضا است. در صورتی که متوفی نماز و روزه قضا دارد بهتر که آن را بالای سر مزار وی و یا جای دیگر به جا آورید. در صورتی که متوفی نماز قضا نداشت، می‌توان چند رکعت نماز بالای سر مزار وی خواند و به روح او هدیه داد. در روایات آمده است که در کاهش عذاب قبر بسیار مؤثر است.

صدقه دادن و خیرات کردن از دیگر اعمالی است که ثواب آن برای متوفی موجب رهایی از عذاب و آمرزش گناهان می‌شود.

زیارت مکان‌های مذهبی به نیابت از درگذشتگان در شب اول قبر از دیگر کارهایی است که موجب آرامش روح متوفی می‌شود.

خواندن زیارت عاشورا موجب شفاعت امام سوم شیعیان برای متوفی خواهد شد و از عذاب شب اول قبر می‌کاهد. در روایات نقل شده است که بهتر است زیارت عاشورا قبل از غروب آفتاب خوانده شود و ثواب آن نثار روح درگذشتگان شود.

همچنین در روایت بسیاری از علما و همچنین امامان آمده است که خواندن نماز لیله الدفن (نماز وحشت یا نماز شب اول قبر) برای میت تأثیر زیادی در کاهش عذاب قبر و آرامش روح وی دارد.قرآن خواندن برای درگذشتگان در بسیاری از آیات و روایات توصیه شده است. بسیاری از علما خواندن سوره‌های «فاتحه»، «یس»، «صافات»، «ملک»، «احزاب» و «آیة الکرسی» را بیش از دیگر سوره‌های قرآن توصیه کرده‌اند، هرچند به طور کلی خواندن قرآن موجب ایجاد آرامش در روح و جسم انسان می‌شود. 

سوره‌ی ملک یکی از سوره‌هایی است که در روایات مختلف ناجی عذاب قبر خوانده شده است و خواندن آن بر مزار متوفی موجب آرامش روح او و تخفیف عذاب شب اول قبر خواهد شد. همچنین در آیات و روایات بسیاری آمده است که بالای مزار درگذشته برای شادی روح او 7 بار سوره‌ی مبارک قدر را بخوانید، زیرا موجب آرامش وی و تخفیف در عذاب شب اول قبر خواهد شد.

و در پایان باید به این موضوع اشاره کرد که در احادیث بسیاری آمده است برای آرامش روح متوفی هیچ چیز اثرگذارتر از دعا و خواندن نماز نیست. امامان ما برای آرامش روح درگذشتگان خود نماز می‌خواندند و از خداوند طلب مغفرت و آمرزش می‌کردند. در روایتی در یکی از کتب علامه مجلسی آمده است که؛ امام صادق علیه السلام هر شب برای فرزند درگذشته‌ی خود و همچنین برای پدر و مادر خود نماز می‌خواندند. ایشان در رکعت اوّل سوره «انّا انزلناه» و در رکعت دوم سوره «کوثر» را مى خواندند. بدیهی است کارها و روش آن بزرگواران و معصومان بهترین اسوه و الگو برای ما می‌باشد.

تهیه کننده : توپ تاپ