امروزه شیر خشک نقشی کمتر از نقش شیر مادر را در تغذیه نوزادان بازی نمی کند از این رو تحقیقات بسیاری در این زمینه برای تولید شیر خشک با کیفیتی مشابه شیر مادر توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کرده است اما متاسفانه هنوز هم در این زمینه با کمبودهای بسیاری مواجه هستیم به نحوی که بسیاری از نتایج آزمایشگاهی را نمی توان به احاد جامعه تعمیم داد.

از چه زمانی و چرا استفاده از شیر خشک متداول شده است؟

استفاده از شیر خشک با استفاده ایی که امروزه از آن می شود بسیار متفاوت است درواقع این محصول برای کودکان بی سرپرست که مادرشان را از دست داده بودند تولید شده بود ولی امروزه باتوجه به شاغل بودن بسیاری از مادران و نبودن وقت کافی برای شیردهی و مراقبت از کودکان شیرخشک در بسیاری از موارد استفاده می شود.

 اما امروزه پودر شیر به عنوان یک تجارت در حال افزایش است و ممکن است در آینده ایی نه چندان دور به یک کالای تجاری مهم تبدیل شود .

هنگامی که مارکو پولو از سربازان تاتاری مغول در زمان کوبلای خان که شیر خشک شده را به عنوان "نوعی خمیر" حمل می کردند می نوشت، اولین فرایند تولید مدرن برای شیر خشک توسط دکتر روسی، اوسیپ کریچفسکی در سال 1802 شروع شده بود گذشته از این مورد اولین تولید تجاری شیر خشک توسط شیمیدان روسی M. Dirchoff در سال 1832 انجام شد.

در سال 1855 نیز ، T.S. Grimwade   روش تولید شیر خشک را به نام خود ثبت کرد، اگرچه ویلیام نیوتن فرآیند خشک کردن شیر را در خلاء در اوایل سال 1837 به نام خود ثبت کرده بود.

سرنوشت شیر خشک در دنیای امروز:

امروزه بعداز تحقیقات زیاد محققان به این باور رسیده اند که پودر شیر خشک در تغذیه نوزادان باعث تامین ایمنی و سودمندی می شود و از لحاظ مقایسه ایی با شیر مادر برابری می کند که ظاهر آشنای قوطی های شیر خشک را می توان در  مغازه خرده فروشی ها، قفسه فروشگاه ها و حتی برخی داروخانه ها مشاهده کرد.

گذشته از این موارد رشد طبیعی و نرمال نوزادان به وجود شیر در رژیم غذایی آن ها بستگی دارد. اعتقاد براین است که شیر تازه گاو از لحاظ کیفیت و غنی بودن می تواند با شیر مادر برای نوزاد برابری کند ولی گاها استفاده خالص از آن برای شیرخوارگان و نوزدان می تواند باعث ایجاد مشکلاتی در هضم و جذب آن شود. ولی در برخی موارد مادران برای راحتی خود از شیر تازه گاو استاندارد شده و شیرخشک استفاده می کنند.

چرا سازمان های جهانی اصرار به تولید شیر خشک غنی و با کیفیت دارند؟

سازمان غذا و دارو آمریکا و چندین سازمان وابسته به صنایع غذایی و تغذیه کودکان همکاری خود را برای تولید شیر خشک غنی و طبیعی برای نوزادان شروع کرده اند و هم چنین تحقیقاتی را در مورد برخی مواد مفید در این زمینه آغاز کرده اند تا با هرچه بهتر تولید کردن شیر خشک غنی از بسیاری از اختلالات و بیماری ها در سنین بزرگسالی جلوگیری کنند.

مراحل تهیه شیر خشک

شیر خشک را باتوجه به موادی که در ساخت آن شامل چربی، شکر، پروتیین و نمک به کار می رود و در برندهای مختلفی تولید می شود را می توان به راحتی از شیر مادر تمییز داد که ویتامین ها و مواد ضروری که برای رشد نوزادان، از موارد مهم و حایز اهمیت محسوب می شوند در تولید آن به کار گرفته می شوند.

در دوران مدرن ، پودر شیر معمولاً با خشک کردن شیر بدون چربی ، شیر کامل ، کره، دوغ یا آب پنیر ساخته می شود.

اما مراحل تولید:

شیر پاستوریزه ابتدا در یک تبخیر کننده تا حدود 50 درصد مواد جامد شیر را دربرمی گیرد. پودر شیر کاملا از شیر طبیعی تهیه شده که حاوی 3.5 درصد چربی کره است.

چون اسیدیته شیر خشک کم است هیچ خنثی سازی برای آن لازم نیست.

چربی شیر طبیعی ، ابتدا به مدت 30 دقیقه در دیگ بخار گرم می شود ، سپس با استفاده از فرآیند خلاء  متراکم می گردد.

سپس مواد با روش اسپری خشک می شوند.

به این ترتیب شیر غلیظ حاصل، سپس درون یک محفظه گرم شده، پاشیده می شود که آب آن تقریباً بلافاصله تبخیر شده و ذرات ریز، از مواد جامد شیر، پودر را به جای می گذارند.

 شیر تغلیظ شده با اسپری ریزی به داخل محفظه ای که دارای انفجار هوای گرم حدود 2400 F است تزریق می شود.

روند تبخیر نه تنها دمای جریان هوا را به 1700 یا 1800 فارنهایت می رساند ، بلکه با سرعت و شدت عمل آن ذرات جدا شده شیر را تا زمان خشک شدن خنک نگه می دارد.

چرا تحقیقات انجام شده در مورد شیر خشک را نمی توان به انسان تعمیم داد؟

 آزمایشات تعیین خلوص و کیفیت شیر خشک نشان می دهد که این ماده غذایی دارای خواص و موادی مشابه شیر مادر است.

 طبق تحقیقات انجام شده برروی موش های آزمایشگاهی در مورد شیر خشک، این عقیده وجود دارد که نتایج حاصل از تحقیق برروی موش ها را نمی توان به نوزادان انسان تعمیم داد چراکه عمر بسیاری از حیوانات آزمایشاهی مثل موش به بیشتر از 36 ماه نمی رسد.

 علاوه بر این ، فاکتور باکتریولوژیک یک عامل مهم در تغذیه است، که هرکدام از گونه های مختلف جانوری مختص خود به آن واکنش نشان می دهند.

 فاکتور مهم دیگری که در رابطه با آزمایش حیوانات آزمایشگاهی برای تغذیه اهمیت دارد این است که گونه های انسانی به ماده ضد انعقادی برای تغذیه سلول هایشان نیاز دارند در حالیکه موش ها به این ماده نیازی ندارند.

 بررسی و آزمایش تغذیه نوزادان با شیرخشک چیزی فراتر از تعیین مقادیری چربی، کربوهیدرات، پروتیین و...  در ساختار آن است به همین خاطر تعمیم نتیجه این تحقیقات به انسان کار دشواری است.

کدام شیر خشک برای استفاده مناسب تر است؟

 شیر مادر با برخی از لوازم جانبی خاص تأمین شده است ، که معمولاً "ویتامین ها" نامیده می شوند ، که رشد نوزاد وابسته به آن ها می باشد.  هنگامی که تغذیه با شیر خشک تنها راه حل برای تغذیه نوزاد باشد بهتر است از شیر خشکی استفاده کنیم که در آن تعادل ویتامین ها و دیگر مواد ضروری حفظ شده باشد. این مرحله در تولید شیرخشک از بسیاری از مواد نظیر شیرگاو و.... مورد توجه قرار گرفته است.

علاوه براین موارد مري اسمال مشاور شيردهي پستاني از مرکز ملي زايمان استراليا مي‌گويد: اگر کسي سوال کند”کدام شير خشک را بايد استفاده کنم؟” يا ”کدام شير نزديک‌تر به شير مادر است؟”  پاسخ ما اين است ”هيچکس نمي‌داند”.

خواص ضدمیکروبی و وجود اسید اسکوربیک در شیر خشک و نظر دانشمندان:

درواقع ارزش شیرتازه به عنوان ماده ایی که ضدمیکروبی باشد بسیار کم شناخته شده است چراکه فرایند پاستوریزه کردن باعث کاهش خواص ضدمیکروبی شیرتازه می شود.

هس یکی از محققانی است که در این باره می گوید فرآیند پاستوریزه کردن با خاصیت ضدمیکروبی شیر رابطه معکوس دارد و زمان عنصر مهمی برای تولید شیرخشک از شیر تازه می باشد بدین معنی که شیر خشک نیازمند زمان بیشتری برای پاستوریزه شدن نسبت به شیر خام می باشد.

هس همچنین خاطرنشان می سازد که کودکانی که با شیر خشک دارای مواد paste-Lrized تغذیه می شوند باید از چند هفتگی مواد ضداسکوربیک دریافت کنند تا سالم بمانند. چراکه اگر این ماده به بدن نرسد هیچ دلیل توجیه پذیری برای ادامه تعادل منفی ویتامین ها در بدن وجود نخواهد داشت.

 هس و همکارانش همچنین معتقدند که خواص ضدمیکروبی شیر خشک تا حد زیادی به نحوه تولید آن بستگی دارد. در واقع این دو دانشمند با نظر دیگر محققان که می گویند فرایند پاستوریزه کردن هیچ اثری بر خواص ضد میکروبی شیر خشک ندارد مخالف هستند.

در نتیجه این بحث ها دانشمندان باهم وارد مشاجره و رقابت شدند بدین تربیت آن ها یک تحقیق را ترتیب دادند که در آن به خوکچه های هندی شیر خشک داده شد و نتیجه آن بدین صورت می باشد:

 شیر خشک باعث محافظت از اسید اسکوربیک می شود و محافظت از آن با گرم شدن و حرارت دیدن شیر رابطه معکوسی دارد. در نتیجه، همگی آن ها با این نظر موافق بودند که نوزاد در چند هفتگی باید موادی برای محافظت از اسید اسکوربیک را دریافت کنند.

بعداز این موارد تحقیقات دیگری انجام شد که نشان می داد شیر خشک عمدتا فاقد ویتامین معدنی و ضد باکتری است که دلیل عمده این از بین رفتن می تواند طولانی شدن روند تولید شیر خشک باشد که قبل از مصرف آن اتفاق می افتد.

در تحقیقات بعدی مشخص شد که آزمایشات انجام شده برروی خوکچه های هندی دقیق نبوده است چراکه خوکچه های هندی نمی توانند مقدار اسیداسکوربیک لازم که از گندم و جو دریافت می کنند را به همان میزان از  شیر خشک تهیه شده توسط انسان دریافت کنند چراکه هرگونه با گونه دیگر متفاوت است.

 به همین دلیل دوباره این محققان نیز به این دو اصل استناد کردند که کیفیت شیر خشک بستگی به:

1. به تازه بودن شیر خشک و روش خشک کردن آن

2. زمان لازم برای تولید شیر خشک

اما نتیجه گیری نهایی در مورد تحقیقات انجام شده برروی شیر خشک:

بنابر شواهدی که در دسترس است، در نتیجه خشک شدن و ذخیره سازی شیر برخی از مواد نه همه ی آن ها خاصیت ضدقطبی خود را از دست می دهند و علاوه بر این ، کودکانی که از شیرخشک تغذیه می کنند باید از ابتدا ماده ضد اسکوربیک دیگری برای مثال آب پرتقال را در رژیم غذایی خود بگنجانند.

علاوه براین تحقیقاتی که تا حالا انجام شده گزارش کرده اند که برای تولید شیر خشک ویتامین های زیادی وجود دارند که می توانند در طی فرآیند تولید دوام بیاورند که عبارتند از:

1. ویتامین های ضد سرفه

2. ویتامین های محلول در چربی A و محلول در آب B

تحقیقات زیادی که برروی موش ها انجام شده است نشان می دهد که دمای زیاد می تواند بسیاری از عناصر مفید در شیر خشک را کاهش دهد، برای مثال جوشیدن شیر برای مدت زمان 4 ساعت باعث از بین رفتن اثر ضد عصبی شیر خشک می شود. نتیجه گیری از این آزمایشات براساس مقایسه دو نوع شیر که یکی از آن ها عاری از هرگونه ماده مغذی و دیگری شیرتازه دارای انواع ماده مغذی بوده است انجام شده است.

هم چنین نتایج یک تحقیق دیگر نشان می دهد هرچه گاوها ماده مغذی بیشتری در رژیم غذایی خود داشته باشند باعث غنی تر شدن شیرخشک تولید شده نیز خواهد شد. به علاوه  کیفیت شیر گاوها در فصل های مختلف نیز متفاوت می باشد.

در طول این سال ها آزمایشات بسیاری روی حیوانات آزمایشگاهی مختلف انجام شده است ولی چون گونه آن ها از انسان ها مجزا بوده است لازم است که تحقیق و بررسی دقیق تری روی این مطلب انجام گیرد.

تحقیقی در این زمینه انجام شده و به ما می گوید که از شیر خشک برای نوزادانمان استفاده بکنیم یا خیر؟

در ابتدا بهتر است به طرح این موضوع بپردازیم که در این تحقیق توجه به معیارهایی چون تحمل فردی، وضعیت اقتصادی خانواده، موارد پزشکی و پرستاری و دیگر فاکتورهای دخیل از عوامل تاثیر گذار بر انجام آن بوده اند.

به دلایل مختلف از جمله وجود نوزادان کم در تحقیق، مادرانی که به دلیل ضعف و بیماری قادر به ادامه حضور در تحقیق نبودند و امتناع مادران از آوردن نوزادان خود برای مشارکت در این مطالعه، تعداد نوزادان موجود برای مطالعه کم بود.

هم چنین این تحقیق به دلیل کم بودن مارک های با کیفیت شیر خشک باعث شد فقط تعداد کمی از آن ها مورد استفاده قرار گیرند.

شرایط انجام تحقیق برروی شیر خشک برای نوزادان:

نوزادان کمتر از 6ماه باشند.

نوزادانی که فقط تغذیه آن ها از طریق شیر خشک باشد و از ماده دیگری برای تغذیه استفاده نکنند.

در فرایند تولید، کیفیت شیر طبیعی استفاده شده در ساخت آن، فرآیندهای مختلف خشک کردن، اصلاح و مدت زمان نگهداری قبل از برداشت مجدد باعث به وجودآمدن کیفیت های مختلفی در محصول اصلاح شده می شود. برای تعیین ایمنی و مفید بودن انواع پودر شیر خشک که اکنون در بازار وجود دارد ، نیاز به تعداد بسیار زیاد نوزادان است.

این مطالعه به دلیل ریزش نمونه ها تنها سه ماه ادامه داشته است. بنابراین نتیجه این تحقیق بیشتر برای خود شرکت های سازنده کاربرد داشته است و نمی توان آن را به احاد مردم تعمیم داد.

اما چرا تحقیقات در مورد شیر خشک کم است؟

 زيرامنابع علمي موثقی در اين باره موجود نيستند و فقط سازندگان مي‌دانند که محصولاتشان حاويِ چه موادي است. امکان دارد آنان ترکيب سالم خاصي را تبليغ کنند مثل اليگوساکاريد، اسيدهاي چرب با زنجيره طولاني يا بتاکاروتين اما آنها هرگز به شما نخواهند گفت که محصول اصلي از چه ساخته شده است درواقع توليد شير خشک نوزادان از همان روزهاي اوليه روند آزمون و خطا بوده است.

در زیر خلاصه ایی از بیانه های این شرکت ها درباره شیر خشک آمده است:

پودر شیرخشک استفاده شده در این تحقیق بسیار شیرین تر از نوع طبیعی آن بود. درواقع پودر شیر به کار رفته در این مطالعه در فواصل ماهانه مستقیماً از کارخانه دریافت می شد و از این رو هنگام استفاده نسبتاً تازه بود.

آزمایشگاه های شیمیایی و باکتریولوژیک بخش بهداشت و درمان بوستین آزمایش های بی شماری را در مورد پودرهای شیر خشک و محصولات پاک شده آنها هم قبل از شروع مطالعه و هم در طول پیشرفت آن انجام داد.

اگر فرآیند تولید شیر خشک درست انجام نشود چه اتفاقی می افتد؟

موادی که در زیر آمده اند می توانند در پودر شیر باقی بمانند و به نوزاد آسیب برسانند:

1. باکتري‌هاي سالمونلا و آفلاتوکسين (عامل سرطان کبد)

2. سموم خطرناک، سرطان‌زاها

3. موتاژنينک (عامل اختلالات ژنتيکي ارثي)

4. مواد آسيب زننده به سيستم ايمني (توليد شده از طريق گونه‌هايي از قارچ آسپرگيلوس)

5. شير خشک حاويِ آنتروباکتر ساکازاکي (علت بيماري‌هاي گوارشي) است يعني پاتوژن (عامل بيماري‌زا) منتقل شونده از طريق غذايي که مي‌تواند باعث عفونت خوني (عفونت کلافه کننده از طريق باکتري‌ها در جريان خون)، مننژيت (التهاب لايه‌هاي مغز)، عفونت و التهاب شديد روده‌هاي بزرگ و کوچک در نوزادان شود نیز در پودر شیر خشک وجود دارد.

در مورد شیر خشک تهیه شده از سویا چطور؟ قابل استفاده اند یا خیر؟

شير خشک‌ تهیه شده از سويا به علت ميزان بسيار بالای استروژن گياهي(يعني فيتواستروژني) که دارند، بسيار نگران‌کننده هستند.

در واقع، تمرکز فيتواستروژن در خون نوزاداني که شير خشک سويا مي‌نوشند، مي‌تواند به ميزان 13000 تا 22000 بيشتر از تمرکز استروژن طبيعي باشد. ميزان بيش از حد معمولِ استروژن در بدن مي‌تواند سرطان‌زا باشد.

موارد دیگری از خصوصیات شیرخشک:

پودر شیر حاوی (1 لیوان یک لیوان معمولی قلع) می باشد به علاوه کل پودر شیر ترکیبی را آب شیر تشکیل می دهد که مواد تشکیل دهنده زیر را در خود نگه می دارد:

1. چربی 4 درصد

2.  شکر 5.7

3. پروتیین 3.7 درصد

مخلوط فوق  با آب شیر و وسایل تمیز اما غیر استریل ساخته شده است که فاقد هرگونه باکتری می باشد. 

هم چنین کره و نمک پودر شده توسط دستگاههای سانتریفیوژ مشهور شناخته شده در اطراف محصول امولسیون شده و در نتیجه شیرخشک بدست می آید و می تواند برای استفاده نوزادان مناسب باشد.

پودر شیر خشک تهیه شده بدین صورت مجدداً ترکیبات زیر را برای شیرخوار تأمین می کند:

1. چربی 4 درصد

2. شکر 5.1 در هر روز

3. پروتئین 3.1 در هرسی سی

این موارد برای تعیین ارزش غذایی شیر خشک از اهمیت علمی بالایی برخوردار است.

برخی تحقیقات وجود دارند که در مورد مقایسه ارزش مغذی و قابل هضم بودن شیر خشک با شیر طبیعی وجود دارد اما به دلیل کم بودن تعداد این تحقیقات چندان قابل استناد نیستند.

در آمریکا چندین نهاد از جمله سازمان غذا و دارو آمریکا در تلاشند تا جایگاه واقعی شیر خشک را حفظ کنند تا در تولید و فروش این محصول تاثیر بسزایی داشته باشند و بتوانند آن را بهتر به احاد مردم معرفی نمایند و بتوانند سلامت افراد جامعه را به وسیله تغذیه بهبود ببخشند. در این مطالعه مثل مطالعه قبلی کودکان زیر 6ماه که فقط شیر خشک را در رژیم خود داشتند انتخاب شدند.

در این تحقیق نیز به دلیل کمبود نمونه، نوزادانی که بیشتر از 6ماه داشتند راهم در مطالعه شرکت دادند. این تحقیق بیشتر در مورد نحوه ی تولید شیر خشک و اثر آن بر نوزادان می باشد که در آن محققان به موارد زیر دست یافتند:

 1. در به دست آوردن امولسیون کاملی از کره بدون روغن و شیر پودر شده بدون چربی باعث ایجاد مشکلاتی شد.

2. یک شناور نازک از چربی روی سطح شیر در گردن بطری ها ظاهر شد و این مشکل هرگز به طور کامل برطرف نشد. با این حال ، این از دست دادن چربی جبران شد ، به طوری که امولسیون باقی مانده 4 درصد مورد نیاز را حفظ کرد و چربی شناور برداشته شد.

3.اعتقاد بر این است که مواد تشکیل دهنده و دستگاه مورد استفاده در این مطالعه قادر به تولید نتایج بهتری نسبت به آنچه ما بدست آورده ایم می باشد ، اما در صورتی که نتایج بهتری در این تحقیق در زمان تعیین شده بدست آید تردید وجود دارد.

ظاهر چربی شناور که قبلاً به آنها اشاره شده بود ، برای برخی نیز تأثیر نگران کننده ای داشته است به همین دلیل بسیاری از دادن این نوع شیر خشک از به کودکان خود خودداری کردند. برخی از پزشکان به مادران توصیه می کنند که از شیر خشک اصلاح شده برای نوزادان خود استفاده نکنند زیرا استفاده از شیر اصلاح شده در شیرخواران نسبتاً جدید است وتحقیق قابل استنادی در مورد آن وجود ندارد.

اما هدف از تولید پودر شیر چه بوده است؟

شیر خشک یک محصول لبنی تولید شده است که با تبخیر شیر تا خشک شدن ساخته می شود درواقع یکی از اهداف خشک کردن شیر ، حفظ آن است.

پودر شیر به دلیل داشتن رطوبت کم، ماندگاری بسیار طولانی تری نسبت به شیر مایع دارد و نیازی به یخچال ندارد.

پودر شیر  و لبنیات شامل مواردی از قبیل شیر خشک کامل ، شیر خشک بدون چربی، کره خمیر شیرین ، محصولات کشک خشک و مخلوط های لبنی خشک است.

روش های دیگری نیز برای خشک کردن شیر وجود دارد که باعث می شود مواد مغذی موجود در شیر حفظ شود.

روش خشک کردن و عملیات حرارتی شیر هنگام تولید ، خاصیت پودر شیر مانند حلالیت آن در آب سرد ، طعم و تراکم آن را تغییر می دهد.

پودر شیر یکی از اشکال متداول در تأمین مواد غذایی سازمان ملل ، پناهگاه های احتمالی وانبارها می باشد، درواقع هر جایی که شیرتازه وجود داشته باشد از آن استفاده نمی شود .

شیر خشک به دلیل کاهش هزینه حمل و نقل و ذخیره سازی (کاهش وزن و وزن ، فاقد وسایل نقلیه در یخچال) بسیار مورد استفاده قرار می گیرد.

شیر خشک مانند سایر غذاهای خشک جزء غذاهای غیرضروری است که باعث بقای بسیاری از نوزادان می شود که تهیه آن نیز به نسبت آسان است.

دیگر موارد استفاده از شیر خشک:

پودر شیر اغلب در ساخت فرمول شیر برای نوزادان ، شیرینی پزی برای تهیه شکلات و آب نبات کارامل و همچنین در دستور العمل کالاهای پخته شده که اضافه کردن شیر مایع باعث ریز شدن محصول می شود استفاده می شود.

چیکار کنیم که نوزادمان شیر خشک بخورد؟

برخی نوزادان شیر مادر را به انواع شیر خشک و مواد شبیه آن ترجیح می دهند اما گاهی اوقات بدلیل بیمار یا در دسترس نبودن مادر اطرافیان به فکر چاره و استفاده از انواع شیر خشک روی می آورند. گاهی اوقات مزاج کودک با شیر خشک سازگار نبوده و اطرافیان با مشکلات فراوانی روبه خواهند بود از این رو بهتر است که به شیر خشک کودک مقداری گلاب و نبات اضافه کنیم تا عطر و بوی مضاعفی را برای کودک به وجود آوریم و باعث تغذیه و وزن گیری نوزاد از این طریق شویم.

تهیه کننده : توپ تاپ